اصول و فرآیند مهندسی فرهنگ

دستیابی به اجماع مفهومی از مهم‌ترین معضلات تولید علم در عرصه مقولات انسانی است و پس از آن حصول توافق در مورد چگونگی حل مسائل، تنگنایی جدی برای متفکران و تحلیلگران از یک‌سو و سیاست‌مداران و دولتمردان از سوی دیگر است. تلاش برای رفع موانع نظری در قالب شفاف‌سازی مفاهیم و ترسیم اصول و فرایند حل مسائل گامی جدی در این مسیر دشوار محسوب می‌گردد. مقاله حاضر با عنایت به این موارد کوشش نموده است اصول و فرایند مهندسی فرهنگ را تشریح نماید.

مهندسی فرهنگ با مهندسی فرهنگی و نیز با مهندسی دستگاه‌ها و نهادهای فرهنگی متفاوت است. برای دستیابی به درک مشترک و واضح مهندسی فرهنگ، این تفاوت باید تبیین شود. مهندسی فرهنگ، ترسیم نقشه محتوایی و تعیین نسبت اجزایی است که کلّیت فرهنگ را شکل می‌دهد؛ نقشه‌ای که ناظر به وضع موجود باشد و در عین حال گام‌های حرکت به سمت مطلوب را ترسیم نماید. در این نقشه، اجزا و لایه‌های نگرشی، ارزشی و رفتاری فرهنگ به تفصیل مورد توجه قرار گرفته و نسبت میان آن‌ها، میزان تاثیرگذاری هر یک بر تغییرات مثبت و منفی سایر اجزا و لایه‌ها در وضع موجود و مطلوب مشخص شده و شبکه تعامل آن‌ها ترسیم گردیده است. اما مهندسی فرهنگی جامعه، بخشی اساسی و مهم از مهندسی اجتماعی است که در رابطه‌ای متقابل ضلع فرهنگی جامعه را در میان کارکردهای مختلف اقتصادی، سیاسی و اجتماعی بخش‌های گوناگون، مورد توجه قرار می‌دهد و برای مراقبت و تقویت آن، مجموعه‌ای منسجم از راهکارها را ارائه می‌کند.

جنبش‌های اسلامی؛ قاعده یا استثناء

چه عوامل و عناصری باعث می‌شوند اسلام یک دین ذاتا تحول‌ساز و اصلاحگر به حساب آید؟ در طول قرون متمادی، مسلمانان همواره درگیر درانداختن طرحی نو برای مواجهه با انحطاط و ابتذال بودند تااینکه پیدایش استعمار آنان را با هجمه‌ای سهمناک در قالب سیطره سوداگرایانه تمدن غربی روبرو ساخت. به‌نظر می‌رسد تحول‌انگیزی یکی از خصوصیات ذاتی دین اسلام است و این تحول‌خواهی، انقلابی‌گری و اصلاح‌طلبی دینامیک در فرد یا جامعه مسلمان، تنها به مواجهه و رویارویی با بحرانهای اقتصادی و… منحصر نمی‌شود، بلکه تمامی شئون زندگی را دربرمی‌گیرد. در سطور ذیل با جنبه‌هایی از ضرورتهای ذاتی اصلاح‌طلبی در مکتب اسلام آشنا می‌شوید.

شب فرود و شب فراز

در میان همه ی شب های قدر – از آغاز تا پایان – دو شب قدر است که قدر و ارزش دیگری به شب قدر افزده است: شب قدری که کتاب الهی – قرآن کریم – در آن فرود آمده است. بهترین و بالاترین حقیقتی که می توانسته است به انسان ها هدیه شود: نور، شفا، هدایت، حکمت، آرامش، عرفان، آزادگی و … بالاخره کتابی که عبد را به رب می رساند و رشته محکم پیوند آسمان و زمین است.

و شب قدری نیز که نمونه عینی کتاب الهی – قرآن ناطق – در آن به عروج رسیده است ، شب قدر سال چهلم هجری.

تحلیلی بر منشور روحانیت

آسیب‌شناسی نهاد روحانیت تنها در ارتباط با انقلاب اسلامی مطرح نشده‌است، بلکه می‌توان گفت از زمان شکل‌گیری طبقه‌ای موسوم به روحانیون یا علمای شیعی در ابتدای دوران غیبت کبری، بحث تامل در راستی و درستی افراد و دستگاههای مربوط به تحقیق، تعلیم و تبلیغ علوم دینی مطرح بوده‌است. پیدایش احیاگران بزرگی چون شیخ طوسی، وحید بهبهانی و شیخ‌مرتضی انصاری نیز در راستای درست‌نگاه‌داشتن مشی اهالی علوم دین مورد توجه قرار می‌گیرد.

عینیت قرآن

یک مسلمان واقعی تا هنگامی که پیامبرش را نشناسد، به او عشق نخواهد ورزید و تا هنگامی که به او عشق نورزد، خطوط اساسی زندگی خود را از او نخواهد گرفت. از همین روی، قرآن کریم «ولایت پذیری» نسبت به پیامبر اکرم(ص) را به عنوان یک ویژگی مهم و اصلی مؤمنان مطرح می کند: «نه، سوگند به پروردگارت که ایمان نیاورند، مگر آن کسانی که در هر نزاعی که میان آنها است تو را داور قرار دهند و از حکمی که تو می دهی هیچ ناخشنود نشوند و یکپارچه تسلیم آن گردند»

تفرقه و اختلاف به جای وحدت و اتفاق، جهل و نگرانی به جای علم و آگاهی، ظلم و بی انصافی به جای عدل و داد، رفاه زدگی و اسراف به جای دستگیری و انفاق، دشمنی و خصومت به جای مهربانی و گذشت، انفعال و تسلیم در برابر بیگانگان به جای مقاومت و جهاد و بالاخره پذیرفتن ولایت و حاکمیت کافران به جای ولایت و حاکمیت رسول خدا(ص) و جانشینان او… حقایق تلخی است که امروز در جهان اسلام شاهد آن هستیم و نشان می دهد فاصله ای ژرف بین امت و پیامبر وجود دارد.

۱- از عایشه پرسیدند: اخلاق پیامبر چگونه بود؟ پاسخ داد: «خلق و خوی پیامبر(ص)، قرآن بود.» شخصیت جامع و چند بعدی پیامبراسلام و کمال و عظمت معرفتی، اخلاقی و وجودی آن بزرگوار، قرآن مجسم و ناطق است که به عنوان نماد مطلق و تام «انسان کامل» در میان آدمیان، حجت و الگویی ماندگار می باشد.