گفت‌وگوباحجت‌الاسلام دکترذوعلم:آشفتگی فرهنگی را جدی بگیریم

بررسی جریان فرهنگی رایج در ایران امروز و کاوش در نقاط مثبت و منفی آن، کاری پیچیده است، هم به لحاظ وسعت حوزه امور فرهنگی و هم به لحاظ تبیین آرمان و مشخص کردن میزان رسیدگی به آنها.

 

با حجت الاسلام والمسلمین دکتر علی ذوعلم در این باره به گفت وگو نشستیم. در این گفت وگو به دنبال راه های جزئی و بسته های پیشنهادی برای بهبود اوضاع فرهنگی بودیم که ایشان در سه سطح کلان، خرد و میانی مسائل فرهنگی را مورد بررسی قرار داد.
لینک روزنامه جام جم/صفحه 8 بخش اندیشه

امروز وضع فرهنگی کشور را از جهت جنبه های اسلامی تا چه اندازه رو به بهبود یا رو به افت ارزیابی می کنید؟

فرهنگ مقوله بسیار پیچیده و چند لایه است. ممکن است در بعضی جهت ها فضای فرهنگی امروز ما کاملا مطلوب نباشد، ولی در جهات دیگر از مطلوبیت برخوردار است. به طور کلی، به نظرم وضع کنونی منفی نیست. گرچه ما از آرمان های فرهنگی خود که دائما آنها را ترسیم می کنیم، فاصله داریم، اما با وجود این به سمت همان آرمان های اصلی با افت و خیز در حال حرکت هستیم.

کدام عوامل موجب می شود از آرمان های اصلی خود دور بمانیم؟

در گذشته ضعف های بنیادینی در فرهنگمان داشتیم. پیش از انقلاب تلاش بر این بود که به سوی فرهنگ ابتذال پیش برویم و مولفه های فرهنگ منحط غربی در جامعه ریشه دار شود. سه نسل برای این چنین جهتگیری هایی کار فشرده انجام داده بودند که انقلاب همه را نقش بر آب کرد. عامل دیگر، هجوم فرهنگی پرشتابی است که ما را تهدید می کند. عامل سوم، نوعی آشفتگی فرهنگی است که دچار آن هستیم. اگرچه یک دهه از طرح بحث مهندسی فرهنگی می گذرد ولی هنوز نتوانسته ایم ناهمسویی درونی جبهه فرهنگی خودمان را سامان بدهیم. این سه عامل هرکدام می تواند یک کشور را به لحاظ فرهنگی دچار بحران کند و این که با وجود سه عامل مذکور همچنان اوضاع فرهنگی خوب است، نشان دهنده تاثیرگذاری و وجود موثر مبانی دینی و فرهنگ اهل بیت است.

آیا در جهات خاصی روند فرهنگی را مشخصا مثبت ارزیابی می کنید؟

سطح فکر جامعه ما، اندیشه ورزی، پرسشگری و به چالش کشیدن بحث های مختلف ارتقا پیدا کرده که همگی نشانه های خوبی هستند. البته شاید از جهتی نگران باشیم که هنگام بحث با جوانان، ما را به چالش بکشند، ولی این امر خوب است. حساسیت جامعه به مسائل اقتصادی و سیاسی و فرهنگی همگی مثبت است. اینها نشان می دهد جامعه ما نسبت به چنین مسائلی بی تفاوت نیست و اینها همگی خوشایندند.

به نظر می آید چالش های ایجاد شده در دوران متاخر در دو گروه قابل تقسیم بندی است: با خاستگاه واپسگرایانه و متجددانه. به نظرتان رسانه ای که بخواهد در خط متعادل این دو حرکت کند، باید چه عملکردی داشته باشد؟

البته من با این تقسیم بندی موافق نیستم. در اتفاقات مختلف می بینیم با چیزی پیچیده تر از این دو دسته مواجهیم. وقتی مساله ای در سطح جامعه به یک جریان یا شبه جریان مبدل می شود، مردم با انگیزه های مختلفی در آن حضور پیدا می کنند. باید بدون ساده انگاری و شتاب زدگی وارد وضعیت سنجی فرهنگی شویم. گرچه وضعیت سنجی فرهنگی به طور مطلوب وجود ندارد. تقریبا همه تحلیل هایی که درباره وضعیت سنجی فرهنگی ما ارائه می شود، چه خوشبینانه و چه بدبینانه، واقعا مستند نیست. مراکز ارائه دهنده گزارش ها نیز برای ادای تکلیف بروکراتیک و اداری است و نه نگاه دغدغه اندیشانه. رسانه های ما باید همچنان به مسائل فرهنگی، آنچنان که حقش است، بپردازند و آن را امری تکراری به حساب نیاورند. مگر می شود دردی تکرار شود ولی به دلیل تکراری بودن از پرداختن به درمان جلوگیری کرد؟ دوم این که باید به قدر کفایت به مسائل فرهنگی پرداخت. ما در رسانه باید به تولید و ترجمه کتاب مفید برای جوان ها توجه کافی کنیم. توجه به خلاقیت در کار فرهنگی، ظرفیت فوق العاده سینما و تولید فیلم، بازی های بانشاط برای کودکان و نوجوانان، نقد فرهنگ غرب و تبیین ریشه های فرهنگ غرب، زبان فارسی، توجه به تهاجم فرهنگی و پشت صحنه های آن البته محققانه و بدون شعار و... از جمله وظایف امروزی ماست. مردم ایران منطق خاص خودشان را دارند و از زبان نکن، نرو، نشنو تاثیر نمی گیرند بلکه باید متقاعد شوند. در سطح دیگر لازم است ما مهندسی درونی برای فعالیت های خود داشته باشیم. من خبر دارم رسانه صدا و سیما درباره کارهایی که می خواهد انجام دهد، چشم اندازهای متعددی دارد. ولی آیا این مقدار کافی است تا بتواند عوامل ذهنی و نگرشی متعددی را که در حال تاثیرگذاری هستند، به یک همسویی و توافق سوق دهد؟

راهکارهای جزئی از نظر شما برای ارتقای سطح فرهنگ در رسانه های دیداری و مکتوب چیست؟

تاثیرگذاری رسانه های مکتوب کیفی است و غیرقابل سنجش. ممکن است فردی یک مطلب روزنامه را دقیق بخواند و همان مطلب به جرقه ای برای ایده های آینده او در داخل یا خارج از کشور تبدیل شود. در رسانه های مکتوب، چون بازخورد نتیجه ها آنی نیست، نباید از دعواهای بعدی آن ترسید. طرح بحث های مختلف، خود، نخستین نتیجه است. ارتقای دغدغه های فرهنگی خود موضوعیت دارند، زیرا جنسی متفاوت از دغدغه های معیشتی و اقتصادی دارند. باید در حوزه فرهنگ، بحث آزاداندیشی را جدی بگیریم. مبنای اسلام حق است که حتی اگر نزد اهل غیرمسلمان باشد، باید آن را به دست آورد. برای نمونه رسانه ای مانند جام جم لازم است به مباحث مبانی فلسفی و روانی رسانه وارد شود. ولی نمی توان گفت تاکنون به سوی یک نظریه ملی و نظریه ایرانی ـ اسلامی در باب رسانه حرکت کرده ایم. با پیگیری در این حوزه امیدواریم در سال های آینده نگاه بومی با اقتضائات اسلامی داشته باشیم.

برای حرکت به سوی چنین نگرشی، چه مباحثی باید مورد توجه قرار بگیرد؟

در اینجا پرسش های متعددی مطرح می شود. آیا صدا و سیما باید نگاهی بخشی به خود داشته باشد تا مردم بیشتر پای این جعبه جادویی بنشینند؟ صدا و سیما در حوزه هایی مانند کتاب، تبلیغات خاص دینی، تامل و تفکر و... تا چه حد باید پیشروی کند؟ و... این مباحث در لایه های عمیق مهندسی فرهنگ، مباحث فلسفی تعلیم و تربیت باید بررسی شود تا به کار آید.

اکنون چه کاستی هایی به چشم می خورد که به نظرتان باید مجدد بررسی شود؟

بحث آزاداندیشی و مناظره های علمی و فکری هنوز آنچنان جدی نشده است زیرا نوعی بروکراسی در رسانه ما حاکم است که البته مساله ای عام البلواست. شاید ما در مرحله سیاستگذاری و برنامه ریزی درست عمل کنیم. اما گاهی اجراکننده برنامه، به دنبال اهداف خودش است. بعضا افراد می خواهند برنامه پر شود. این همان رفع تکلیف است که مساله را نشان می دهد ولی بدون راه حل رهایش می کنند. مثل این که جراح بدن شخصی را بشکافد و بعد او را رها کند. چه اشکالی دارد که هم اندیشی هایی برای چگونگی مواجهه با این مسائل داشته باشیم؟

خط قرمزها درباره افراد و صحبت ها را چگونه باید مشخص کنیم تا هم صداهای متفاوت را بشنویم و هم از اصول انقلاب و نظام عدول نکرده باشیم؟

ما گاهی دچار احتیاط های غلط هستیم. در عرصه فرهنگ، جاهایی هست که باید با شهامت و شجاعت مطالب را مطرح کنیم. حتی، شاید گاهی اوقات هم خطا کنیم. درست نیست که به خاطر احتمال 10 یا 20 درصد خطا، از 80 درصد منفعت احتمالی پا پس بکشیم. امروز دوره اعتدال است که در روند عمومی تصمیمات دولت نیز شاهد آن هستیم. در چنین دیدگاه های متفاوتی اولین اصل رعایت ادب است. در مباحث فکری فقط گفته ها باید نقد شود نه گویندگان. از طرف دیگر، مباحث اندیشه ای به طور مشخص از طریق منطق و استدلال باید مورد بحث قرار بگیرند نه این که جایی برای شعارهای سیاسی گردد. در این حالت تمام بحث ها قابل بررسی هستند حتی مبانی سیاسی و اقتصادی نظام زیرا هر نوع انتقاد عالمانه و مودبانه در این حوزه قابل طرح است. ما نمی خواهیم اصول بدون استدلال را به مردم ارائه دهیم. رواج فضای آزاداندیشی، کمک به نظام است.

ساعد عالمی / جام جم